Cerita fabel dalam bahasa Jawa kaya akan kearifan lokal dan seringkali mengandung pesan moral yang mendalam, disajikan dalam gaya penceritaan yang khas.
Ilustrasi sederhana tokoh-tokoh fabel.
Ing sawijining dina, Kancil mlaku-mlaku ing pinggir alas. Dheweke wis pirang-pirang dina ora mangan sing enak. Dumadakan, Kancil weruh kebon sing kebak semangka abang-abang sing wis mateng. Semangka iku dijaga dening Pak Tani sing rada galak.
Kancil banjur mikir cara supaya bisa njupuk semangka tanpa keturon. Dheweke ngerti yen Pak Tani kuwi gampang nesu yen kewan mlebu kebone. Kancil banjur ngalih menyang kali, njupuk watu cilik, dilebokake ing kupinge, banjur mlaku alon-alon menyang kebon.
Nalika tekan kebon, Kancil pura-pura budheg lan ora ngrungu swarane Pak Tani sing nyeluk. "Heh, Kancil! Metua kowe! Ora oleh mlebu!" Pak Tani wis nesu nanging Kancil tetep angguk-angguk pura-pura bingung. Amarga Kancil katon polos lan ora ngrungokake, Pak Tani malah ngalah. Dheweke mikir, "Ah, Kancil iki pancen bodho, wis tak omongi ora ngrungokake, mending tak jupukake wae siji."
Pak Tani banjur njupukake semangka siji kanggo Kancil. Kancil nampa kanthi bungah, banjur bali menyang alas karo semangka gedhe. Dheweke ora perlu ngapusi banget, mung nglakoni akting supaya tujuane bisa kecapai.
Ana asu siji sing nemokake balung gedhe banget. Dheweke seneng banget lan mutusake kanggo nggawa balung iku menyang papan sing sepi kanggo dipangan dhewe. Dheweke mlaku liwat pinggir kali cilik.
Nalika mlaku ing jembatan kayu sing wis tuwa, asu iku noleh ngisor. Dheweke kaget banget. Ing banyu kali katon ana asu liyane sing nggawa balung sing padha, balunge katon luwih gedhe lan luwih apik tinimbang duweke dhewe!
Sifat serakah asu iku langsung muncul. Dheweke mikir, "Yen aku mangan balungku, aku tetep duwe siji. Nanging yen aku bisa ngrebut balunge sing ana ing banyu iku, aku bakal duwe loro!" Tanpa mikir dawa, asu iku mbuka cangkeme kanggo mengaum marang asu ing banyu (sing sejatine mung bayangan awake dhewe).
Nalika asu iku mbukak cangkeme, balunge sing digawa tiba mlebu ing kali lan ilang diseret banyu. Asu iku banjur nangis mergo kelangan balunge, lan dheweke ora entuk apa-apa.
Kura-kura lan Kethek kekancan apik, sanajan beda banget watake. Kura-kura kalem lan sabar, nanging Kethek senengane guyon lan kadhang kala cidra.
Sawijining dina, Kura-kura ngajak Kethek golek panganan ing sisih liya tlaga. Kura-kura nawakake tumpangan. "Kethèk, ayo numpak gegerku, aku bakal nglangi nggawa sampeyan menyang kana," jarene Kura-kura.
Nanging, nalika lagi tengah tlaga, Kethek entuk ide iseng. Dheweke njupuk woh-wohan saka njero tas lan wiwit mangan. "Wah, kura-kura, kowe nglangi angel banget ya? Gampang yen duwe sikil kaya aku!"
Kura-kura nesu amarga dihina, nanging dheweke tetep sabar. Nalika meh tekan pinggir, Kethek malah ngelok-elokake maneh, "Yen aku dadi kowe, aku bakal dadi watu wae, amarga mlakumu alon banget!"
Kura-kura wis ora tahan karo angkuh lan omongan ala Kethek. Dheweke mandheg nglangi saknalika. "Yen kowe ora ngajeni aku, balesen dhewe!" Kura-kura banjur ndeprok ing banyu. Kethek ora iso nglangi kanthi apik. Amarga kaget lan wedi kelelep, Kethek cepet-cepet munggah maneh ing geger Kura-kura, sanajan isih rada kangelan.
Bareng tekan pinggir, Kethek langsung mlumpat lan mlayu tanpa ngucap matur nuwun. Kura-kura mung mesem sedhih. Dheweke janji ora bakal gampang percaya maneh karo kanca sing seneng ngremehake liyane.
Cerita-cerita fabel Jawa iki mujudake warisan budaya sing isih relevan kanggo piwulang urip ing jaman saiki.